Genel İşlem Şartı Nedir?
Taraflardan birinin ileride çok sayıda benzer sözleşmede kullanmak üzere önceden tek başına hazırlayıp düzenleyerek sözleşmenin yapılması sırasında diğer tarafa sunduğu standartlaştırılmış sözleşme hükümlerine “genel işlem şartları” denir. Nitekim TBK m. 20/1’e göre, “Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.”
Modern iş hayatında bazı mal ve hizmetler seri halde üretilip kitlelere sunulmakta ve bunların her biri için günde binlerce benzer sözleşmeler yapılmaktadır. Bu mal ve hizmetleri sunan kuruluşlar, her sözleşmeyi her bir müşteri ile birebir yaptıkları takdirde sözleşmeler arasında içerik yönünde çok büyük farklılıklar ortaya çıkabilir. Oysa genel işlem şartlarıyla standart sözleşme tipleri yaratılmaktadır.
Genel İşlem Şartlarının Unsurları Nedir?
Yukarıda yapılan tanımdan hareketle bir sözleşmenin genel işlem şartlarını ihtiva etmesi için aşağıdaki unsurların varlığı gerekmektedir.
- Taraflardan birinin sözleşme koşullarını tek başına hazırlamış olması;
Genel işlem şartları her iki tarafın karşılıklı oturarak sözleşme hükümleri çerçevesinde müzakere edip kabul ettikleri şartlar değil, aksine düzenleyen tarafın sözleşmenin kurulmasından önce tek başına hazırlayıp karşı tarafa sunduğu koşullardır. Genel işlem şartları içeren sözleşmeler çok büyük oranda matbu sözleşme olarak karşımıza çıkarlar. Ancak, bunu bir şekil şartı olarak algılamamak gerekir. Aksine, genel işlem koşullarına ilişkin niteleme bakımından herhangi bir şekil şartı kabul edilemez. Nitekim bu husus Türk Borçlar Kanunu’nda ‘bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz’ şeklinde açıkça ifade edilmiştir.
- İleride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla hazırlanmış olması;
Genel işlem şartları ileride çok sayıda benzer, aynı tür sözleşmede kullanılmak amacıyla hazırlanmalıdır. Ancak bu amaçla hazırlanan genel işlem şartları, ileride benzer sözleşmelerde fiilen kullanılmamış olabilir. Salt olarak fiilen kullanma, ileride çok sayıda benzer ve aynı sözleşmede kullanma amacının varlığı için önem taşımaz. Buradaki asıl nüans ileride benzer ve aynı tür sözleşmedeki kullanma amacı taşıması ve esas alınan amaca hizmet etmesi için gerekli içeriğe sahip olmasıdır.
- Soyut ve genel nitelikte hazırlanan hükümler olması;
Genel işlem şartlarının ‘’genel’’ niteliği, sözleşmenin karşı tarafının belirli olmamasını, şartların belirli bir kişi göz önüne alınmadan önceden düzenlenmiş olmasını; ‘’soyut’’ niteliği ise, bunların düzenlenme aşamasında zaman ve yer bakımından tamamen belirsiz bir sözleşmeye yönelik olmalarını ifade eder.
Genel İşlem Şartlarının Denetimi
Kanun koyucular genel işlem şartlarını içeren sözleşmelerin zayıf durumda bulunan tarafını bu koşulları empoze eden güçlü konumdaki tarafa karşı korumak amacıyla kanunlara özel hükümler koymuşlardır. Koruma amaçlı bu hükümler, uyuşmazlık halinde hâkime, genel işlem şartlarını denetleme yetkisi vermektedir. Bu hükümler uyarınca yapılacak yargısal denetim üçe ayrılmaktadır.
- Yürürlük denetimi;
Yürürlük denetimi TBK. m. 21 ve 22’de düzenlenmektedir. TBK. m. 21/1 uyarınca genel işlem koşulunun geçerli ve taraflar için bağlayıcı olabilmesi için sözleşmenin yapılması sırasında karşı tarafa bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verilmeli, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlanmalı ve karşı taraf bu koşulları kabul etmelidir. Bu maddede açıkça düzenlenen kurallara uyulmadığı takdirde genel işlem şartları yazılmamış sayılır. Bunun dışında sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem şartları da yazılmamış sayılır. Bu tür şartlar, dürüstlük kuralına aykırıdır.
Yazılmamış sayılma sözleşmenin içeriğine dâhil olmama durumudur. Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı genel işlem şartının sözleşmenin içeriğine dâhil olmadığı hâller sözleşmenin esaslı noktalarını oluşturmuyorsa sözleşme kurulmuş sayılır. Bu hâlde sözleşmeyi düzenleyen taraf yazılmamış sayılan şartlar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremez. Ancak yazılmamış sayılan hususlar sözleşmenin esaslı unsurlarını teşkil ediyorsa sözleşme kurulmamış sayılır.
Ayrıca, TBK. m. 24, sözleşmeyi düzenleyene genel işlem şartlarını içeren sözleşmenin bir hükmünü karşı taraf aleyhine değiştirme veya yeni düzenleme getirme yasağı da koymuş bulunmaktadır. Değiştirme yasağının yaptırımı da bu yasağı içeren kayıtların yazılmamış sayılmasıdır.
- Yorum denetimi;
Yorum denetimi, taraflar açısından bağlayıcı olduğu anlaşılan hükümlerin birden fazla anlama gelmesi ya da anlamının tam olarak anlaşılmaması halinde söz konusu olur. Sayılan hallerde yorumun ne şekilde yapılacağı TBK. m. 23’te açıkça düzenlenmiştir. TBK. m. 23 hükmü uyarınca; genel işlem şartlarında yer alan bir hüküm, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorum yapılarak sorun çözüme kavuşturulur.
- İçerik denetimi;
İçerik denetimi genel olarak sözleşme tarafları arasında menfaat dengesinin sağlanması amacı ile; bu dengeyi büyük ölçüde bozan, hakkaniyete aykırı sözleşme koşullarının denetlenip geçersiz sayılması olarak tanımlanabilir. TBK m.25’te dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamayacağı şeklinde içerik denetiminin kapsamı belirlenmiştir.
Genel işlem şartlarının içerik denetimine tabi tutulabilmesi için söz konusu şartın her şeyden önce sözleşme hükmü haline gelmiş olması, kanundaki yedek (düzenleyici) bir hukuk hükmünü değiştirmiş veya tamamlamış olması, sözleşmenin karşı tarafı aleyhine konulmuş olması ve nihayet dürüstlük kuralına aykırı olması gerekmektedir.
Söz konusu dürüstlük kuralına aykırı hükümlerin sözleşmeye konulması hâlinde bunun yaptırımının ne olacağına ilişkin bir açıklık bulunmamakla birlikte, madde gerekçesinde bu yönde bir açıklama yapılma ihtiyacı hissedilmiştir. Buna göre, dürüstlük kuralına aykırılık teşkil eden hükümler kesin hükümsüz sayılacaktır. Geçersiz sayılan hüküm dışında kalan sözleşme hükümleri ise geçerliliğini korumaya devam edecektir.
Sonuç
Bugünün ekonomik işleyişi dikkate alındığında sözleşmelerde genel işlem şartları kullanmanın ekonominin vazgeçilmez bir ihtiyacı olduğu açıktır. Sözleşme ilişkilerinde sözleşmenin içeriğini belirleme iktidarını tek başına elinde bulunduran tarafın, sözleşmeyi oluştururken bütün yedek hukuk kurallarını kendi lehine ortadan kaldırma ya da değiştirme, karşı tarafı kelepçeleme eğilimini kontrol etmesi gereklidir. Bu bağlamda gerek sözleşme metninin oluşturulması ve kurulması aşamasında Türk Borçlar Kanunu’nun genel işlem koşullarına ilişkin hükümleri önemle dikkate alınmalıdır. Sözleşmelerin içeriğini tek başına oluşturan tarafın hazırladığı ayrıcalıklı sözleşmeler, yasal denetimle karşı karşıya gelebilmektedir.